حمد شایان و شکر بی پایان سامع الاصواتی را سزاست که نغمه سرایان خوش آواز و سرودگویان عراق و حجاز، در چهارگاه جهان و حصار دوران، از تاجیک و ترک، به نواهای کوچک و بزرگ که در خارایی دل شرر زند و در دل خارا اثر کند، بياتاً و ظلوماً به وصف کمالش مترنّم‌اند و به نعت جلالش متنعفم. عشاق وار در هر نهفت و آشکار، مویه کنان شور عشق او بر سر دارند و به گدایی درش بر شه، ناز آرند. به راستی با حبّ و با مؤالفند و با غیر او مخالف. به غلبات هوای شوقش مغلوب‌اند و به جلوات آثار عشقش مجذوب.

عشاق حجاز و نغمه سنجان عراق از کوچک و از بزرگ در بزم وفاق

گردند مؤالف چو به هم درفکنند شوری ز نوای عشق او در آفاق

و مغنیّان رامتین چنگ و خنیاگران نکیسا آهنگ، چنگ آسا پشت به عبادتش خم ساخته‌اند و طنبورسان دل از غیر پرداخته. مقام طاعتش چون دف حلقه به گوش‌اند و از خوف مخالفتش مانند بربط به خروش. با مهر او چون نی بر هر بندی سازی دارند و با محبت او به هر تاری از رشته جان آوازی.

آن زمزمه و نوای نی را دم از اوست در تار طرب نغمه زیر و بم ازوست

در دایره بندگیش همچون چنگ یکسر همه را پشت عبادت خم از اوست.

(از مقدمه بحورالالحان)

شعر و موسیقی دو برادر همزادند که مادر نامهربان روزگار، آنها را از بدو تولد به دو دایه با دو طرز فکر متفاوت سپرده است. یکی خوش خلق و مهربان و دیگری دمدمی مزاج و متغير الاحوال. یکی فرزند را همواره مورد توجه و عنایت قرار داده و دیگری بسته به اقتضای زمان، یکبار با نظر مرحمت و لطف بدو نگریسته و یکبار نیز با بدبینی به شدت او را طرد کرده است. و به قول کرمانی‌ها گاهی او را به «بغل» گرفته و گاهی به «چغل» کودک اول، شعر و کودک دوم موسیقی است. شعر در تاریخ همواره مورد توجه بشر خاکی بوده ولی موسیقی در شرایط مختلف زمان، به ویژه در ایران وضعیتی متفاوت داشته است. از قدیم الایام تاریخ نویسان و هنرشناسان نیز در آثار خود این دو موضوع را جدای از هم مورد بررسی قرار داده‌اند و حال آنکه به گفتیم. این دو، همزاد و هم ریشه‌اند و چه بسا همبستگی و اتحاد این دو بار و برادر «آب را از جریان» و «مرغ را از طيران» بازداشته است. مگر نه اینکه در طول تاریخ هنر ایران، آوای رودکی، نغمه عبدالقادر مراغی، ترانه عارف و معجز آسا در دل‌های اهل حال تأثیر گذاشته‌اند؟ و مگر نه اینکه:

نوای باربد، لحسن نکیساجبین زهره کرده زمین سا؟

بنابراین، چه بجاست اگر شعر را با موسیقی و موسیقی را با شعر بررسی نماییم. انگیزه تألیف این تکلیف نیز همین طرز تلقی «شعر و موسیقی» بوده است و این رساله، تنها، کوششی مختصر است در جهت بررسی همگامی شعر و موسیقی، آن هم در برشی خاص از تاریخ ایران یعنی سال‌‌های پرنشیب و فراز مشروطیت و بعد از آن که حرفه‌ای زیادی نیز برای گفتن داشته است و بررسی کامل و مفصل این بحث، رسالتی بزرگ در زمینه هنر «شعر و موسیقی» به شمار می‌رود.

واقعیت این است که انجام این رسالت بزرگ در این رساله کوچک کاری دشوار بلکه غیرممکن است ومی‌طلبد که نویسنده با موسیقی، تاریخ، شعر و ادبیات مأنوس باشد و به علاوه، بر وقایع اجتماعی و سیاسی مشروطیت و پس از آن نیز وقوف کامل داشته باشد. حق است که بزرگان و استادانی که یکجا جامع این علوم بوده و در همه این رشته‌ها آشنایی دارند، بلکه استاد و صاحب نظرند، درباره این موضوع تحلیل و تحقیق انجام داده و به اعمال نظر بپردازند؛ نه دانشجویی خالی از بضاعت علمی که در رشته تخصصی‌اش- ادبیات- هم عددی نیست چه برسد به موسیقی و تاریخ و جامعه شناسی که هر کدام از این رشته‌ها دریا، بلکه اقیانوسی از گفتنی‌ها و شنفتنی‌ها دارند. با این حال، حقیر با تکیه بر عشق و علاقه‌ای که به این موضوع داشتم و با استفاده از راهنمایی‌های ارزنده استادان گرامی، دل به دریا زده و به تحقیق و تفحص در این باره پرداختم. هر چند که «عشق» در قدم اول آسان می‌نمود ولی در هر قدمش «افتاد مشکل‌ها». به عنوان مثال اولین مشکل، در اولین گام، عدم دسترسی آسان نگارنده، به منابع دست اول در باره برخی مطالب مورد نظر بود که محدودیتهای شغلی و اداری، تدریس همزمان با تحصیل، دوری محل خدمت از کتابخانه‌های معتبر و نیز این مشکل را تشدید می‌کردند. بد نیست ذکر کنم که نزدیکترین کتابخانه‌ای که به آن دسترسی داشته‌ام، دست کم ۲۵ کیلومتر تا محل کارم فاصله داشته است و چه بسا که در جستجوی کتاب یا منبعی مورد نیاز به که اغلب نیز در کتابخانه‌های سطوح شهرستانی «یافت می‌نشود» - «گرد شهر» هایی دور یا نزدیک را گشتم و در برابر قیمت‌های سرسام آور کتابفروشی‌ها سر تسلیم فرود آوردم. در هر حال رساله حاضر با انبوهی از معایب و نقایص، حاصل تلاش و تحقیقی است که در عرض چند ماه و با سختی‌های بسیار به انجام رسیده است. تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

اما درباره محتوای رساله این رساله در مجموع سه بخش اصلی و یک ضمیمه (بخش چهارم) دارد: در بخش اول بعد از نگاهی مختصر به تاریخچه شعر و موسیقی در ایران، شعر و موسیقی مشروطیت نیز تحليل شده و شخصیت عارف قزوینی و همچنین یکی از تصانیف معروف وی به عنوان نماد شعر و موسیقی مشروطیت، مورد بررسی قرار گرفته است.

در بخش دوم، سرنوشت شعر و موسیقی بعد از مشروطیت را بررسی کرده‌ایم. شکی نیست که در این دوره شعر و موسیقی ایران به دلایل مختلفی از قبیل: تأثیرپذیری موسیقی ایران از موسیقی غرب، ورود سازهای غربی به ایران، تأسیس رادیو و... دچار تحولاتی اساسی شده و راه نوینی را در پیش گرفته است که در این بخش به طور مفصل درباره آن بحث نموده‌‌ایم. البته باید گفت که تاریخ ورود موسیقی غربی به ایران مربوط به دوره‌های قبل از مشروطیت و در واقع زمان حکومت ناصرالدین شاه و تأسیس دارالفنون است؛ اما به لحاظ تأثیر عمیقی که این امر بر موسیقی بعد از مشروطیت داشته است، به عنوان یکی از بحث‌های «شعر و موسیقی بعد از مشروطه» در بخش دوم آورده شده است.

بحث «شعرای موسیقیدان» یکی از مشکل‌ترین قسمت‌های این رساله بود. زیرا بعضی از این شاعران «گمنام گونه» هستند و به دست آوردن اطلاعاتی از زندگی آنان دشوار بود. بعضی دیگر گمنام نیستند بلکه از آنجا که تکیه بر زندگی هنری و موسیقانیشان بوده است، پیدا کردن مطالبی در باره این بخش از زندگیشان تلاش و زحمت بیشتری می‌طلبید؛ به ویژه آنهایی که «دیوان اشعار» ی نیز ندارند. همچون دکتر گل گلاب و مشیر همایون شهردار. و خلاصه بعضی دیگر به لحاظ این که در قید حیات به سر می‌برند، شرحی بر زندگیشان نوشته نشده است. که به هر جهت گوشه‌هایی از زندگی هنری این بزرگان در چند سطر مورد بررسی قرار گرفته است. یادآوری می‌کنم که اگر در این قسمت و نیز سایر قسمت‌های رساله نقص‌هایی وجود دارد. که حتما وجود دارد- ناشی از عدم دسترسی به اطلاعات دقیق و منابع کافی بوده است.

بخش سوم به بررسی تصنیف و ترانه سرایی، تاریخچه آن، روش ساخت، انواع آن و اختصاص دارد و نمونه‌هایی از تصانیف مختلف نیز در این بخش آورده شده است. در تقسیم بندی انواع تصنيف، از کتاب «پیوند موسیقی و شعر» اثر استاد حسینعلی ملاح بهره گرفته‌ام که البته این تقسیم بندی عيناً تقسیم بندی استاد ملاح نیست بلکه در آن تصرفاتی به عمل آمده است. انتخاب چند تصنيف، از میان صدها تصنیف زیبا و هنرمندانه برای نمونه، نیز مانند انتخاب چند گل زیبا از میان صدها گل زیبا در یک گلزار، کاری مشکل بود و آنچه دراین قسمت به عنوان نمونه‌هایی از تصنيف‌ها آورده شده بر اساس سلیقه شخصی بوده است. والا تصانیف زیبا نیز کم نیستند. اما در همین چند نمونه سعی شده تا مشخصات کامل تصنيف‌ها مثل: شاعر (ترانه سرا)، آهنگساز، خواننده و دستگاه نیز حتی المقدور ذکر شود.

و القصه آخرین قسمت مطالب این رساله به مروری اجمالی بر موسیقی مذهبی از قبل از اسلام تا به امروز اختصاص دارد که به لحاظ حجم کم و تناسب کمتر آن با سایر بخش‌ها به عنوان بخش چهارم در پایان رساله ضمیمه شد. امید که استادان و سروران گرامی در مجموع مطالب این رساله به دیده اغماض و تسامح بنگرند.

در پایان از کلیه استادان معظم- که بی شک راهنمایی‌های ارزشمند ایشان باعث اصلی توفیق نگارنده بوده است. صمیمانه سپاسگزاری می‌نمایم. به ویژه از جناب آقای دکتر کاظم دزفولیان که زحمت راهنمایی این رساله را تقبل فرمودند و جناب آقای دکتر سیدجعفر حمیدی، مشاور رساله، که حتی در آخرین لحظات قبل از مسافرت نیز از راهنمایی و ابراز محبت در حق اینجانب دریغ نفرمودند، تشکر فراوان می‌کنم و توفیق و سعادت و بهروزی این عزیزان را آرزومندم

برای ارسال نظر باید عضو سایت باشید