چکیده

در شریعت مقدس اسلام و حقوق موضوعه ایران، پرداخت دیه جنایات خطای محض جانی یعنی جنایاتی که مرتکب آن نه قصد فعل واقع شده را داشته است و نه نتیجه حاصل شده از آن را، بر عهده عاقله او قرار داده شده است و طبق نظر مشهور فقها عاقله همان بستگان ذكور نسبی پدر و مادری یا پدری جانی هستند. البته اگر صغیر یا مجنونی مرتکب جنایتی عمد و یا شبه عمد گردد جنایت او به منزله خطای محض انگاشته می شود که عاقله مسئول پرداخت آن می باشد.

بررسی مبانی چنین مسئولیتی با توجه به قرآن و روایات بر افرادی غیر از جانی با روشی کتابخانه‌ای و تحقیقاتی از نوع توصیفی تحلیلی می‌باشد. پس از شناخت این مبانی نگارنده بر آن است که مشمولین آن را بیان کند و با طرح نظر موافقان و مخالفان و نقد و بررسی هر یک با قضاوتی بی طرفانه با مسائل روز تطبیق دهد. به این سؤال نیز پاسخ داده شود که در صورت جاری بودن حکم عاقله در زمان کنونی آیا پرداخت دیه توسط عاقله مطلق است یا شرایطی دارد؟

همچنین در این نوشتار سعی شده است که رویکرد قانون جدید مجازات اسلامی (مصوب1/2/1392 متناسب هر موضوع مورد نقد و بررسی قرار گیرد و تغییرات این قانون با قانون گذشته (مصوب6/3/1375) بیان گردد.

در نهایت باید گفت، با توجه به اینکه تا کنون فقیهی به نسخ چنین حکمی (مسئولیت عاقله) فتوا نداده است و قانون مجازات اسلامی نیز به آن پرداخته است این حکم همچنان باقی است. اما می توان بیمه خانوادگی را به عنوان راه دیگری در کنار نهاد عاقله معرفی کرد.

مقدمه

قصاص جانی یا پرداخت دیه از طرف او یکی از اصول و احکام مسلّم و قطعی دین اسلام می‌باشد. اما در عین حال گاهی جنایات وارده قصاص جانی را به دنبال ندارد بلکه جانی ملزم به پرداخت دیه می‌شود. یکی از موارد پرداخت دیه، جنایتی است که خطای محض باشد. در اینگونه جنایات که مرتکب نه قصد جنایت بر مجنی علیه را داشته است و نه قصد فعل ایجاد شده را، افرادی غیر از جانی که عاقله نامیده می‌شوند، مسئول پرداخت دیه می‌گردند که همان بستگان ذكور نسبی پدر و مادری یا پدری جانی هستند.

تحميل پرداخت دیه بر افرادی غیر از جانی این انگیزه را در نگارنده ایجاد کرد که به دنبال حکمت‌های این مسئولیت باشد، سپس مبانی این مسئولیت را بر اساس آنچه که در قرآن و سنت آمده است بررسی نماید تا دریابد این مبانی مختص زمانی خاص و یک نوع زندگی خاص است یا در همه زمان‌ها و مكان‌ها می‌توان عاقله را مسئول دانست. به نظر می‌رسد مهمترین مبنای چنین مسئولیتی روایات باب عاقله باشند و بر اساس آن این ضمان بر افرادی غیر از جانی نهاده شده است. یافتن پاسخ برای سؤالاتی از این قبیل که دیه خسارت است یا مجازات؟ عاقله در چه صورتی مسئول پرداخت دیه هستند؟ مسئولیت عاقله حکمی است تکلیفی یا وضعی؟ و یا اینکه می‌توان راه حلی متناسب با جامعه کنونی در کنار عاقله ارائه داد؟ انگیزه دیگری برای انتخاب موضوع مورد نظر شد.

در خصوص موضوع مورد نظر، کتاب‌ها و مقالاتی به رشته تحریر در آمده‌اند. اما بیشتر نویسندگان تنها جنبه فقهی موضوع را بررسی نموده‌اند و جنبه حقوقی مسأله را چندان مورد کنکاش قرار نداده‌اند و یا حداکثر به ذکر مواد قانونی خصوص موضوع مورد بحث اکتفا کرده‌اند. از این جهت مطالعه تطبیقی جامعی در مسئولیت عاقله به چشم نمی‌خورد. به عنوان مثال در کتابی با عنوان نهاد عاقله در حقوق کیفری اسلامی موضوع از جنبه فقهی مورد بحث قرار گرفته و به ندرت مواد قانونی متناسب هر موضوع ذکر شده است. در مقاله‌ای هم با عنوان عاقله در نظام فقهی اسلام، به جنبه فقهی مسئله توجه شده است.

با توجه به موارد فوق، در این نگارش سعی شده است که علاوه بر ذکر مباحث فقهی، مواد ق.م.ا. جدید نیز به تناسب هر موضوع بیان گردد و در مواردی هم مقایسه ای با قانون قبلی صورت گیرد.

این پایان نامه، با گرد آوری مطالب به روش کتابخانه‌ای و با روشی توصیفی تحلیلی نگارش شده است زیرا نگارنده سعی در توصیف موضوعات دارد و در موارد تحلیلی هم، بر این است که تحلیل خود را از موضوع مورد بحث بیان کند.

با توجه به اینکه کتب نگارش شده مرتبط با موضوع عاقله بسیار محدود است و کتب فقهی هم تحلیل چندانی از مسئله ندارند بلکه، به ذكر شرایط پرداخت دیه توسط عاقله می‌پردازند و مقالات هم جنبه فقهی را مورد بررسی قرار می‌دهند، نگارنده را در نگارش این اثر با محدویت منابع روبرو ساخت. همچنین به دلیل عدم دسترسی به کتب حقوقی که موضوع را نقد کرده باشند و یا به نقد و بررسی ق .م.ا. در مبحث عاقله بپردازند تا گستره نقد و بررسی نویسنده را به دنبال داشته باشد، نگارش این اثر را با اندکی مشکل روبروساخت و به دلیل تغییرات ق.م.ا. نگارنده را واداشت تا خود به نقد و بررسی این قانون در موضوع مورد بحث بپردازد.

این اثر در سه فصل تدوین شده است که در فصل اول کلیات و مفاهیم مورد نظر بیان می‌شود. در فصل دوم، مبانی و مشمولین مسئولیت عاقله مورد بررسی قرار می‌گیرد و در فصل سوم شرایط پرداخت دیه توسط عاقله ذکر می‌گردد.

برای ارسال نظر باید عضو سایت باشید