ومرد از منظر مذاهب خمسه

حجت الاسلام دکتر مهدی فلاح

چکیده

دیه در اصطلاح فقها عبارت است از مالی که جانی، به خاطر جنایتی که بر انسان آزادی وارد می‌کند، واجب به پرداختش می‌گردد. حال فرقی نمی‌کند که این مال به خاطر جنایت قتل باشد و یا نقص عضو و جراحت.

مفهوم دیه در اصطلاح فقهای مذاهب اسلامی، تفاوت چندانی ندارد و با مفاهیمی همچون ارش، حکومت، ضمان و قیمت مرتبط می‌شود.

اما در خصوص میزان دیه زن و مرد این سوال مطرح می‌گردد که آيا میان زن و مرد در پرداخت دیه تفاوتی وجود دارد؟ و نظر فقهای مذاهب اسلامی در این خصوص چیست؟

در پاسخ به این سوال باید گفت که اکثریت فقهای اسلامی میزان دیه زن را نصف دیه مرد می‌دانند. البته در جایی که قتلی صورت گرفته باشد. اما در باب جراحات فقهای امامیه، مالکیه، حنبلی و شافعی(در نظر قدیمش)، دیه زن را مادامی که کمتر از ثلث یک دیه کامل باشد، با مرد مساوی می‌دانند. و چنانچه بیشتر از آن مقدار شد، دیه زن نصف دیه مرد می‌گردد. اما فقهای حنفی و شافعی(در نظر جدیدش) دیه زن را در همه موارد نصف دیه مرد می‌دانند. اما دسته‌ی اندکی از فقهای معاصر و سلف وجود دارند، که قائل به تساوی دیه زن و مرد هستند. فقهایی همچون (ابن علیه) و (اصم) از فقهای سلف و (یوسف القرضاوی) و (یوسف صانعی) از فقهای معاصر.

این دسته برای اثبات مدعای خود به عموم آیات قرآنی که در خصوص دیه آمده است، اشاره کرده و نیز احادیث وارده مبنی بر تنصیف دیه زن و مرد را ضعیف شمرده و به روایات دیگری مبنی بر تساوی دیه زن و مرد استناد می‌کنند. همچنین از یک سری عناوین اجتماعی مانند محترم بودن خون انسان‌ها، برابری انسان‌ها با یکدیگر و... بهره جسته‌اند.

بر همین اساس، فقهای مذاهب اسلامی که طرفدار تنصیف دیه زن نسبت به مرد هستند، تلاش کرده‌اند که برای اثبات مدعای خویش و رد ادعای طرفداران تساوی علاوه بر بیان ادله‌ی تنصیف، از جمله قرآن، روایات که مهمترین آن‌ها صحیحه ابان ابن تغلب و سعید بن مسیب است، و نیز اجماع و ادله‌ی عقلی، به بیان حکمت و فلسفه تشریع حکم الهی مبنی بر تنصیف دیه زن نسبت به مرد، بپردازند. از موارد حکمت تنصیف دیه این است که: دیه عامل تعیین ارزش زن و مرد نمی‌باشد بلکه یک ابزار است. مسئولیت اقتصادی مرد در زندگی از زن بیشتر است، لذا با از بین رفتن مرد، خسارت بیشتری متوجه خانواده می‌گردد، اقتضای عدالت الهی به این تعلق گرفته است که دیه زن و مرد با هم برابر نباشد.

زن همواره در طول تاريخ مورد تبعيضات و ستم‌هايي قرار گرفته است. امروزه نيز در قالب مدرن و به عنوان دفاع از حقوق و آزادي‌هاي زن و حمايت از جامعه زنان و مساوات و برابری ميان زنان و مردان در همه‌ي برهه‌ها، به مراتب زن بيشتر از گذشته مورد ستم و هجمه قرار گرفته است.

اما اسلام عالي‌ترين ارزش را براي زن قائل شده است و او را مانند جنس مرد انساني كامل شناخته و آفرینش او و مرد را، از يك نفس بدون برتري بيني، بيان مي‌كند. خداوند متعال در سوره نساء آیه‌ی اول مي‌فرمايد: ( يا ايهاالناس اتقوا ربكم الذي خلقكم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالا كثيرا و نساء و اتقوا الله الذي تساءلون به و الارحام ان الله كان عليكم رقيبا) ( اي مردم از پروردگار خود بترسيد، آن خدايي كه همه شما را از يك تن آفريد و جفت او را هم از آن خلق كرد و از آن دو تن خلقي بسيار (در اطراف عالم) از مرد و زن برانگيخت. و از آن خدايي بترسيد كه هنگامي كه از يكديگر درخواست مي‌كنيد به نام او است و درباره ارحام كوتاهي نكنيد كه همانا خدا مراقب اعمال شماست.

همان‌گونه كه نشناختن تفاوت‌هاي طبيعي عالم خلقت و عدم درك صحيح و دقيق فلسفه‌ي وجودي اين تفاوت‌ها، و نيز زشتي‌ها و زيبايي‌ها، سبب مي‌شود، انسان با بدبيني، جهان هستي را سراسر بي عدالتي و غرق در تبعيض بداند، بديهي است كه اين عدم شناخت وقتي با بي‌توجهي به مستندات شرعي احكام درباره دوجنس زن و مرد تقويت شود، قطعا دين را در معرض اتهام بي‌عدالتي و تبعيض قرار مي‌دهد. كه نوعي ظلم و ستم مشهود و ديرينه را بر پيكره خلقت آدمي روا داشته و با نسبت دادن آن به دين خدا، مهر سكوت را بر لب‌ها مي‌زند. تا كسي جسارت اعتراض پيدا نكند. اين در حالي است كه از مطالعه‌ي دقيق منابع ديني به ويژه قرآن كريم به دست مي‌آيد كه اسلام هرگز نظريه تحقير و اهانت به زن را نمي‌پذيرد بلكه همواره نگرشي توام با احترام ويژه به وي ابراز داشته است. آيه فوق و ديگر شواهد و ادله شرعي دلالت بر آن دارند كه هم مردان و هم زنان از يك حقيقت واحده آفريده شده‌اند. بعبارت ديگر: خلقت تمامي مردان و زنان به طور يكسان به همان زن و مرد نخستين نسبت داده شده است.

خداوند متعال در سوره حجرات آیه‌ی 13 مي‌فرمايند: ( يا ايها الناس انا خلقنكم من ذكر و انثي و جعلنكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقكم. ان الله عليم خبير)

( اي مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم. و شما را شعبه‌هاي بسيار و قبيله‌هاي مختلف گردانيديم تا يكديگر را بشناسيد. بزرگوارترين شما نزد خدا با تقواترين شما است. خدا دانا و آگاه است.)

بنابراين همان طور كه از هر قبيله يا طايفه‌اي بودن يا نبودن افتخار نيست. زن يا مرد بودن نيز افتخار نمي‌باشد. بلكه افتخار، ارزش و كرامت انسان از ديدگاه خداوند، تقوا و پارسايي است.

بسياري از احكام و حقوق زن در اسلام، محصول فهم و برداشت فقها از منابع ديني يا مباني مختلف اصولي است. از اين رو، جاي بحث و تحقيق در اين حوزه باقي و حق بازبيني در منابع و بازخواني آرا گذشتگان و بازگشايي پنجره‌هاي جديد و كشف افق‌هاي تازه محفوظ است.

نقد و نظر در چنين مسائلي نه تنها بي اشكال است، بلكه براي فقيه ماهر و برخوردار از شرايط، اين گونه نوانديشي باعث حيات و بالندگي و غنا و عمق هر چه بيشتر فقه مي‌شود و براي پاسخگويي به نيازهاي جامعه‌اي پويا، زنده و پيشرو، ضرورت دارد.

برای ارسال نظر باید عضو سایت باشید